که از سال 90 تا اواسط 92 شدت گرفت- قیمت‌ها در بازار ارز غیرقابل پیش‌بینی و رکوردهای تازه‌ای را از افزایش به نام خود ثبت می‌کردند و دربرخی از روزها نیز به یکباره افت می‌کردند. برهمین اساس فعالان اقتصادی، تولیدکنندگان و بخصوص کسانی که قصد سرمایه گذاری دربخش‌های اقتصادی ایران داشتند، بدون هیچ دورنمایی از آینده بازار ارز سردرگم بودند. با وجودی که از آغاز فعالیت دولت یازدهم نوسانات نرخ ارز به میزان چشمگیری محدود شد، ولی هیچ گاه به طور کامل متوقف نشد و پس از یک دوره ثبات نسبی از ابتدای سال جاری با نوسان‌هایی به مراتب محدودتر از سال‌های قبل مواجه شد. حال به دلیل آثار منفی نوسان‌های غیرقابل پیش‌بینی نرخ ارز از سال‌ها پیش، یافتن راهی برای کاهش ریسک این نوسان‌ها از سوی مسئولان به عنوان یک دغدغه مطرح بوده است به گونه‌ای که برای نخستین بار درسال 1391 ایده راه‌اندازی بازاری برای ارز در قالب بازارسرمایه از سوی برخی از مسئولان این بازارمطرح شد که به دلیل مخالفت‌های شدید برخی از فعالان و نهادها این ایده به جایی نرسید. با این حال پس از مدتی به دلیل افزایش شدید نوسان‌های ارزی و همچنین کمبود ارز دولت دهم تصمیم گرفت با راه‌اندازی اتاق مبادلات ارزی این کار را انجام دهد.
اما پس از مدت کوتاهی یک بار دیگر و درجریان بررسی لایحه بودجه سال۱۳۹۲موضوع راه‌اندازی بورس ارز از سوی یکی از نمایندگان مجلس مطرح شد که این بار با مخالفت دولت به دلیل کمبود منابع ارزی و مشکلات اقتصادی این پیشنهاد کنارگذاشته شد. ولی دردولت یازدهم نه تنها دولت با راه‌اندازی بازارمشتقه ارزی برای کاهش ریسک نوسان‌های ارز موافق است بلکه نهادهایی که دراین زمینه دخیل هستند نیز از آن استقبال کرده و ایجاد آن را باعث شفافیت اقتصاد می‌دانند. بدین ترتیب طرح راه‌اندازی بازارمشتقه ارزی که به بورس ارز معروف شد به صورت جدی از طریق بانک مرکزی و بازارسرمایه دنبال می‌شود و طبق گفته مسئولان ذیربط پس از یکسان‌سازی نرخ ارز که رئیس کل بانک مرکزی قول اجرایی شدن آن تا شش ماه آینده را داده است، شاهد راه‌اندازی این بازار خواهیم بود. پس از راه‌اندازی این بازار، سرمایه گذاران خارجی می‌توانند یک ارز خارجی را برای مثال درسال آینده با نرخ مشخصی خریداری کنند تا هنگام تبدیل ریال با ارز مورد نظر خود دچار زیان نشوند. این درحالی است که اگر نوسان نرخ ارز پوشش داده نشود، ممکن است سرمایه گذاری که درزمان آغاز فعالیت اقتصادی خود برای مثال با دلار 3500 تومانی ریال مورد نظر خود را تهیه کرده است پس از پایان دوره سرمایه گذاری و زمانی که قصد دارد سرمایه یا سود سرمایه گذاری خود را دوباره به دلار تبدیل کند، ممکن است نرخ دلار به 3800 تومان افزایش یافته باشد که در این صورت دچار زیان خواهد شد. اما در بازارمشتقه ارزی سرمایه گذار دلار را برای آینده با نرخ مشخصی خریداری می‌کند.
انواع معاملات ارزی در دنیا
این بازار جدید پس از پیشنهاد به شورای عالی بورس و تصویب آن، در کمیسیون تخصصی شورای عالی بورس مورد بررسی قرار گرفت و برنامه زمان بندی و راه‌اندازی معاملات آن انجام شد. معاملات ارز به سه صورت نقدی، CFD (فارکس) و مشتقه تقسیم می‌شود. البته در بحث معاملات مشتقه سه دسته غیربورسی، پیمان‌های آتی و سوآپ مشخص می‌شود. در بازار مشتقات بورسی نیز قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله قرار دارد.
درحال حاضر مبادلات نقدی 38درصد، معاملات سوآپ 45 درصد، پیمان‌های آتی 12 درصد و مشتقات بورسی 5 درصد از انواع معاملات ارز در دنیا را بر عهده دارند و 62 درصد معاملات ارز در جهان در حوزه مشتقات بورسی، معاملات سوآپ و پیمان‌های آتی صورت می‌پذیرد. همچنین انواع بازارهای معاملاتی ارز به بازار بین بانکی (نقدی و پیمان آتی)، بازار خرده فروشی (نقدی) و بازارهای بورسی (مشتقه) و فارکس (CFD) تقسیم می‌شوند. اما بازار ارز در ایران به دو بازار رسمی و غیر رسمی تقسیم می‌شود. در بازار رسمی معاملات بین بانکی و مشتری براساس نرخ ارز مرجع انجام می‌شود و در بازار غیر رسمی معاملات میان فعالان بازار از جمله صرافی‌ها و مشتریان براساس نرخ لحظه‌ای و غیررسمی صورت می‌گیرد.
اهداف بازارمشتقه ارز
پوشش ریسک در نوسان نرخ‌های ارز برای فعالان بخش واقعی اقتصاد مانند بازرگانی خارجی، معاملات نقدی و رینگ صادراتی بورس کالا در سرمایه‌گذاری خارجی در بازار سرمایه ایران کاربرد دارد. همچنین کشف نرخ ارز براساس مکانیسم بازار در یک ساز وکار منسجم، امکان سیاستگذاری و نظارت بازار ارز توسط نهاد ناظر با توجه به نمایش انتظارات آتی سرمایه‌گذاران و فعالان در این بازار و پوشش ریسک نکول در مقابل بازار غیررسمی از دیگر امکانات قراردادهای آتی ارز است. پوشش ریسک نوسان نرخ‌های ارز برای فعالان بخش واقعی اقتصاد به عنوان یکی از اهداف اصلی راه‌اندازی این بازار این پوشش ریسک در فعالیتهای بازرگانی خارجی، در معاملات نقدی و رینگ صادراتی در بورس کالا و در سرمایه‌گذاری خارجی در بازار سرمایه ایران صورت خواهد گرفت و علاوه بر کشف نرخ ارز با مکانیسم بازار دریک بازار منسجم و کارا، امکان سیاستگذاری بازار ارز توسط نهاد ناظر با توجه به نمایش انتظارات آتی سرمایه‌گذاران و فعالان در این بازار فراهم می‌شود.
تجارب موفق بازارمشتقه ارزی
در زمینه راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی در اقتصادهای توسعه یافته و حتی مشابه ایران تجربه‌های موفقی وجود دارد. درهمین زمینه تشکیل قراردادهای آتی ارز در بورس تجاری شیکاگو و برزیل، بورس کالای سنگاپور، بورس‌های هند، بورس آتی روسیه، بورس کره، بورس قراردادهای آتی آرژانتین و بازار ابزارهای مشتقه ترکیه تجربه موفقی داشته است. کشور کره با راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی توانست بازار اوراق قرضه خود را به دنیا معرفی و از این طریق منابع خارجی بیشتری را جذب کند؛ به طوری‌که امروز به یک الگو در دنیا تبدیل شده که دلیل اصلی آن راه‌اندازی بازار مشتقات ارزی در این کشور است.
یکی از انتقادها این است که آیا در اقتصادهای تک‌محصولی هم می‌توان بازار مشتقه ارزی ایجاد کرد؟ پاسخ این سؤال مثبت است، به عنوان مثال می‌توان به تجربه برزیل اشاره کرد. این کشور نماد اقتصاد تک محصولی مبتنی بر محصولات کشاورزی است، اما امروز یکی از بزرگترین بازارهای ارز دنیا را داراست؛ به این ترتیب برزیل با تأسیس یک بازار مالی موفق توانست به رشد و توسعه اقتصاد کشور خود شتاب زیادی دهد.
تجربه ایران در بازارمشتقات
میزان واردات و صادرات ایران در سال‌های اخیر بسیار به هم نزدیک شده و حجم صادرات نفتی نیز از میزان کل صادرات ایران کمتر شده است. همچنین میزان نوسان صادرات نفتی ایران زیاد بوده اما در مقابل صادرات غیر نفتی با روند رشد ملایم و مثبت روبه رو بوده است. اکنون بیش از 7 سال تجربه در معاملات قراردادهای آتی داریم و قدرت پشتیبانی مناسب از معاملات کسب شده است. همچین وجود یک شبکه حرفه‌ای از معامله گران آتی در شرکت‌های کارگزاری و مکانیسم تسویه و پایاپای سیستماتیک دقیق شرایط را برای راه‌اندازی معاملات آتی ارز فراهم کرده است.وجود سامانه‌های معاملاتی متناسب با استانداردهای بین‌المللی از دیگر مزایای بازار سرمایه ایران است. وجود سامانه‌های نظارتی قوی و قوانین مناسب از جمله دستورالعمل انضباطی کارگزاران و رسیدگی به تخلفات اشخاص، وجود کارشناسان خبره برای نظارت بر حسن انجام معاملات و رصد قیمت دارایی‌های پایه و همچنین امکان ایجاد ساز وکاری برای کشف قیمت در شرایط بحرانی از مواردی است که فرآیند نظارت بر معاملات آتی ارز را فراهم می‌کند.
راه‌اندازی بازار مشتقات ارزی پس از تک نرخی شدن ارز
رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: جمع‌بندی‌های کارشناسی در سازمان بورس و اوراق بهادار این است که بهترین زمان راه‌اندازی بازار مشتقات ارزی پس از تک نرخی شدن ارز است. محمد فطانت درباره زمان راه‌اندازی بازارمشتقات ارزی با توجه به برنامه دولت برای اجرای ارز تک‌نرخی 6 ماه پس از برجام، افزود: بازار ارز از نرخ‌های متعددی پیروی می‌کند اما جمع بندی کارشناسی در سازمان بورس این است که این بازار پس از یکسان‌سازی انجام شود؛ گرچه از لحاظ نرم افزاری، سخت افزاری و دستورالعمل‌ها آماده‌ایم. رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار ادامه داد: بانک مرکزی اجرای یکسان‌سازی نرخ ارز را متعهد شده و ما نیز زمینه‌های ایجاد بازار مشتقات ارزی را فراهم کرده ایم.
زیرساخت های قانونی بازار مشتقه ارزی آماده است
مدیرعامل بورس کالای ایران، بازار مشتقه ارزی را پیش نیاز حرکت به سوی اقتصاد مبتنی بر بازار معرفی و اظهار کرد: راه‌اندازی ابزارهای پوشش ریسک نوسان نرخ ارز، از مطالبات سرمایه گذاران خارجی برای ورود به اقتصاد ایران است. حامد سلطانی‌نژاد اعلام کرد: زیرساخت‌های قانونی مورد نیاز وجود دارد و در قانون بازار سرمایه مصوب سال 1384 نیز اشاره شده است که بازار مشتقات روی کالاها و اوراق مختلف می‌تواند از سوی بازار سرمایه راه‌اندازی شود. وی با تأکید بر اینکه قرار نیست که بورس جدیدی تحت عنوان بورس ارز تأسیس شود، بیان کرد: قرار است که از امکانات بازار سرمایه و بورس کالای ایران در جهت ایجاد یک بازار مشتقه ارزی استفاده شود؛ بازاری که دغدغه فعالان اقتصادی را در مورد نوسان نرخ ارز رفع کند.
